Beytü’l-Hikme

Abbâsî halifesi Me’mûn’un 830’da Bağdat’ta kurmuş olduğu ilim ve araştırma merkezi olan Beytü’l-Hikme’nin temelleri Abbâsîler’in ikinci halifesi Mansûr dönemine kadar uzanır. Tercüme faaliyetleri üzerine yoğunlaşan, zengin bir kütüphaneye sahip olan, çeşitli sahalarda araştırma ve öğretim faaliyeti yürüten bu merkezin İslâm’ın III. asrının başlarında kurulmuş olması, fetihlerin akabinde hâkimiyet kurulan coğrafyalardaki eski uygarlık mirasıyla oluşan temasla ilgilidir. Zira köklü medeniyetler, Nil ile Amuderya arasındaki “ekümenik bölge”de kurulup gelişmiş, Müslümanlar da bu bölgeyi fethedince çok değişik din, kültür ve düşüncelerle karşılaşmıştır. İslâm’a karşı meydan okumalar ve hücumlarla devam eden bu temas karşısında ilk sistemli karşı duruş, Mu‘tezile kelâmcıları tarafından ortaya konulmuştur. Mu‘tezile, ilhâdî fikirlere karşı bir entelektüel duruş sergilemiş ve insanlığın kadim kültür mirasının İslâm dünyasına aktarılışına öncülük etmiştir.

Tevhîd inancı ekseninde şekillenen Müslümanlara ait bilgi anlayışına göre mutlak bilgi ancak Allah’a aittir, beşer düzeyinde üretilen her bilgi, gerçeğin sadece bir parçasıdır ve son tahlilde eksiktir. Bu bakış açsısı, beşerî bilgiye eleştirel bir gözle cesurca yaklaşmayı beraberinde getirmiş, tekâmül eden bilgi ve tecrübe insanlığın ortak malı olarak görülmüştür. Bu anlayış doğrultusunda İslâm dünyasında antik dillerden tercümeler Emevîler döneminde başlamış; ancak arkasında destekleyici kararlı bir siyasi irade bulunmadığından kısmî ve sınırlı halde devam etmiş, yoğun ve kapsamlı bir harekete dönüşememiştir.

Abbâsî halifelerinden Mansûr, Mehdî, Hârûnürreşîd ve Me’mûn’un tercüme hareketine vermiş oldukları bilinçli ve kararlı destek, Beytü’l-Hikme’nin inşasıyla birlikte kurumsal bir hüviyet kazanmış, böylece burası akademik tercüme hareketinin merkezi ve sembolü haline gelmiştir. Antikçağ’dan geriye mahzenlerde çürümeye ve yok olmaya yüz tutmuş ve geniş bir alanda dağınık vaziyette duran yazmaların toplanması, bunları anlayabilecek bilginlerin bir araya getirilmesi ve emekleri karşılığında mütercimlere başka herhangi bir yerde bulamayacakları büyük meblağlar ödenmesi bu siyasi irade ve desteğin açık birer göstergesiydi.

Cündişâpur tıp akademisi başta olmak üzere farklı bölgelerden Bağdat’a gelen tabipler, hekimlik mesleğini icra etmelerinin yanında çeşitli tıp eserlerini Beytü’l-Hikme’de Arapçaya tercüme etmiştir. Yine bu merkezde mantık, felsefe, matematik, geometri, kimya, astronomi gibi aklî ilimlere dair başlıca klasikler Grekçe, Sanskritçe, Süryanice ve Farsça dillerinden Arapçaya aktarılmıştır. Halife Mansûr döneminde başlayan çeviri hareketi Beytü’l-Hikme’yle birlikte hız kazanmış, daha önce yapılmış tercümeler bir bakıma edisyon kritik düzeyinde yeniden gözden geçirilmiştir. Beytü’l-Hikme çatısı altında ilim adamı ve mütercimlerin meydana getirdiği telif ve tercüme eserlerin her geçen gün artmasıyla Hizânetü’l-Hikme adıyla bir kütüphane oluşmuştur. Bizans topraklarındaki çeşitli yazmaların Bağdat’a getirilmesi için heyetler gönderilmiştir. Beytü’l-Hikme’deki astronomi üzerine yapılan çalışmalara bağlı olarak Bağdat’ta Şemmâsiye denilen yerde Yahyâ b. Mansûr’un riyasetinde bir rahasthâne kurulmuştur.

Me’mûn’un ölümüyle birlikte (833) Beytü’l-Hikme’deki ilmî faaliyetler duraksamış; ancak burada başlayan çabalar bazı devlet adamları tarafından çeşitli zaman ve mekânlarda desteklenmeye devam etmiştir. Beytü’l-Hikme aynı zamanda İslâm dünyasında kütüphane, rasatahâne ve medrese gibi kurumların oluşumuna da öncülük etmiştir.