Alişah b. Hacı Büke

Hayatı

Türkistan’da Herat yakınlarında “Ubeh” adıyla anılan ve “Evbe” olarak da bilinen bir köye nispetle ismine “Evbehî” nisbesi eklenmiş olması nedeniyle Alişah’ın doğum yerinin bu köy olduğu tahmin edilmektedir. Müzik tarihimizde yazmış olduğu Mukaddimetü’l-Usûl adlı eseriyle ün kazanmıştır. XV. yüzyıl müzik eseri müelliflerinin en önemli isimlerinden olan Alişah b. Hacı Büke bu eserini, Herat’ta himayesinde yaşamış olduğu hükümdar Hüseyin Baykara (1438-1506) zamanında onun önemli vezirlerinden Ali Şîr Nevâî’ye sunmuştur.  Bu eserinin dünyada şu ana kadar tespit edilmiş tek nüshası mevcuttur.

Alişah’ın bundan başka bir eser daha yazmış olduğu tespit edilmiştir. Ancak bu eserin varlığı konusunda bir bilgiye ulaşılamamıştır. Usûlü’l-Vusûl veya Aslı’l-Vusûl adı verilen bu eser Mukaddimetü’l-Usûl’ün çok geniş hali olduğu tahmin edilmektedir.

Mukaddimetü’l-Usûl, lahin ve îkâ‘ ilmi adıyla iki ana başlık altında toplanmıştır. Bu eser, Fârâbî, İbn Sînâ, Safiyyüddîn Urmevî, Kutbüddîn Şîrâzî ve Abdülkâdir Merâğî gibi müzik tarihimizin önemli şahsiyetlerinin görüşlerinden istifade edilerek yazılmıştır. Eserde döneminin müzik konularının pek çoğu yer alırken bu konular bir sistematik içinde değil, daha çok dağınık halde, bazen tekrarlar yapılarak ele alınmıştır.

Alişah’ın daha çok Urmevî’den etkilendiği anlaşılmıştır. Özellikle Urmevî’nin 17’li ses sistemini olduğu gibi almış ve buna bağlı konuları bu sistem üzerinden anlatarak bunu geliştirmeye çalışmıştır. Yine bu sistemle bağlantılı olan Urmevî’nin 88 makamsal dizi sayını 133’e çıkararak arayışlarına devam etmiştir. Ayrıca bu dizilere ilave olarak üç mürekkeb dizi tertibini vererek günümüze mürekkep makam dizisi oluşturma yöntemi konusunda öncülük etmiştir.

Alişah usûller konusunda da yeni şeyler denemiştir. Mesela, ikâî unsurlardan sayılan ve her biri usûl oluşturmada bir zaman birimine sahip olan sebeb, veted ve fâsıla gibi unsurların yanında bunlara 6’lı, 8’li, 10’lu,12’li hatta 16’lı zaman birimlerinden oluşan unsurları da kullanmıştır. Nısf-ı Safiy isimli usûl ise kendi icadı olarak bilinmektedir.

Alişah’ın 1500 yıllarında öldüğü tahmin edilmektedir. Hayatı hakkında fazla bilgi bulanmadığı gibi mezarının nerede olduğu konusunda da bir bilgiye ulaşılamamıştır.