Kutbüddîn eş-Şîrâzî (710/1311) Hâşiye ala Şerhi'l-İşârât

İbn Sînâ’nın (ö. 429/1037)  el-İşârât ve't-Tenbîhât adlı felsefi eseri üzerine Nasîrüddîn et-Tûsî'nin (ö. 766/1365) kaleme aldığı şerhin haşiyesidir. Şîrâzî'nin talebesi Kutbüddîn er-Râzî (ö. 766/1365) kendi hattıyla Tûsî'nin şerhini istinsah etmiş ve şerhin etrafına da bu haşiyenin metnini dizmiştir.

Şîrâzî, Şiraz'da iken Fahreddîn er-Râzî’nin (ö. 606/1210) el-Külliyatü’l-Kânûn’a yazdığı şerhi hakkında bazı problemleri daha iyi anlamak; el-Kânûn’un iyi bir şerhini yazmak için faydalı olacak bilgilere ulaşmak maksadıyla Merağa'ya gitmiş ve burada araştırmalarda bulunmuştur. Merağa'da Nasîruddîn et-Tûsî ile tanıştıktan sonra ise onunla hoca-talebe ilişkisi yaşanmış ve Tûsî ona kendi eserlerinden bir çoğunu okutmuştur.  Şîrâzî’nin okuduğu eserler arasında hocası Tûsî'nin İbn Sînâ'nın el-İşârât ve't-tenbîhât adlı eserine yazdığı şerhi de yer almaktadır.  Tûsî bu eseri hicrî 644  yılında yazmış olup Şîrâzî ise bundan yaklaşık 18 sene sonra Merağa'ya giderek Tûsî'nin ders halkasına katılmıştır.
Bu dersler esnasında veya sonrasında hocasının bu eserine Şîrâzî tarafından bir haşiye yazıldığı bilgisi kaynaklarda zikredilmemekle birlikte kataloglarda, el-İşârât şerhlerini inceleyen bibliyografik eserlerde ve Şîrâzî'ye dair yapılan çalışmalarda Tûsî’nin şerhine yazılan ve Şîrâzî’ye nispet edilen bir haşiyenin varlığına dair bilgiler yer almaktadır.
Eserin Kutbüddîn eş-Şîrâzî'ye nispetini veren bu çalışmaların (Recep Keleş, Brockelman ve Anawatî) kaynağı Osman Nuri Ergin’in “İbn Sina bibliyografyası = bibliographie d'Avicenne, (1883-1961, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü, 1956. XXXI, 168 s.)”  adlı çalışmasıdır.  Ergin ve Anawati bu eser için Yeni Cami nr. 206 nüshasını kaynak göstermektedir.  Bu nüshadaki mevcut eser Ebu Bekir Ahmed b. Hüseyin Ali Beyhakî'nin es-Sünenü'l-kebîr adlı hadis eserinin 7. ve 8. cildleridir.  Dolayısıyla bu çalışmaların kaynak olarak verdikleri nüsha hatalıdır.
Nüsha hatasına binaen sadece eserin nispeti hakkında kesin bir yargıya varmak yeterli görünmemektedir. Yapılan araştırmalar neticesinde eserin Şîrâzî'ye nispetine dair böyle bir bilgiyi bize sunan esas kaynaklardan biri Veliyyuddîn Carullah Efendi tarafından Dimeşk (Şam) şehrinde h. 1108 yılında 12 Rebiüevvel Çarşamba günü tamamlanan Cem'u'l-Havâşî alâ etrâfi Şerhü't-Tûsî ale'l-İşârât li-İbn-i Sînâ" adlı eseridir.  Diğer kaynaklar ise yazma eserlerden olup Tûsî’nin el-İşârât şerhini ihtiva etmektedir. Biri Kutbüddîn eş-Şîrâzî'nin talebesi Kutbüddîn er-Râzî tarafından h. 690 yılında istinsah edilen Carullah nr. 1310 nüshası, diğeri ise h. 734 yılında Muhammed b. Yusuf tarafından istinsah edilen Laleli nr. 2517  nüshasıdır.
Carullah nr. 1310 nüshanın vikaye kısmında şu bilgilere yer verilmiştir:

Carullah Efendi'nin el-İşârât şerhinde verdiği bu bilgilere göre Kutbüddîn er-Râzî Tûsî’nin el-İşârât şerhini ve hocası Kutbüddîn eş-Şîrâzî'nin şerhe yaptığı gerekli açıklamaları/haşiye/ta'lika bu şerhin etrafına/hamiş yazmıştır. Şîrâzî'ye nispet edilen bu ta'likatın müstakil olarak kaleme alınmış bir nüshasına veya Tûsî şerhi kenarlarına kendi eliyle yazılmış bir nüshaya ve eserin nasıl telif edildiğine dair bir bilgiye ulaşılamamıştır. Şîrâzî'nin bu eserini ihtiva ettiği bilinen en eski nüsha yukarıda da zikredilen Kutbüddîn er-Râzî tarafından 690 yılından sonra yazılan ve Tûsî şerhi ile aynı metnin hamişinde yazılmış Şîrâzî haşiyesini içeren Carullah 1310 numaralı nüshasıdır. Eğer bu nüsha, eseri günümüze ulaştıran ve Şîrâzî haşiyesinin yer aldığı ilk nüsha ise buna göre, Kutbüddîn er-Râzî'nin hocası Kutbüddîn eş-Şîrâzî'yle eseri okurken hocasının yaptığı açıklama ve eleştirileri kendisi bu nüshanın kenarlarına yazmış böylelikle Şîrâzî'nin Şerhü'l-İşârât'a dair görüşleri ve bunları ihtiva eden bir "eser" günümüze ulaşmıştır. Dolayısıyla eş-Şîrâzî tarafından müstakil olarak yazılmış bir hâşiye/ta'lika'dan hali hazırda bahsetmek mümkün görünmemektedir. Nitekim Cârullah Efendi muhtemelen buna binaen Cem’u'l-havâşî alâ etrâfi Şerhü't-Tûsî ale'l-İşârât li-İbn Sînâ adlı eserini bunu "müstakil" bir "eser/risale" hüviyetine kavuşturmak maksadıyla kendi görüşlerini de ilave ederek tekrar yazmıştır. Carullah Efendi bu eserinin ferağ kaydında "Muhakkik et-Tûsî'nin şerhinin kenarlarında yazılmış Kutbu'l-millet ve'd-din eş-Şîrâzî ile Es-Seyyid Burhânedin'e nispet edilen (iki ayrı) hâşiyelerin bir araya getirilmesi son bulmuştur."  açıklamasını yapıp (istifade edilen şerhin istinsah tarihi olarak nüshada) "h. 734. yazıldığını" belirtmiştir. Bu eserde Carullah Efendi Tûsî şerhine yazılan bazı haşiyeleri muhtasar halde toplamıştır. Ve Kutbu'l-mille ve'd-din eş-Şîrâzî ile es-Seyyid Burhânu'l-mille ve'd-din'in haşiyelerini ve bu iki haşiyenin "muhakemat"ı tarzında kendi tahlil ve görüşlerini ve temsîlî "rumuz"larını kendisi bizzat eserin girişinde zikretmiş ve bunları şu ibarelerle göstermiştir:

Carullah Efendi bu eseri hakkında bir başka nüshasında şu ifadeleri kullanmıştır:
"Şüphesiz ben onun hattıyla yazılmış bir İşârât şerhiyle karşılaştım. Ve h. 1108 yılında Şam/Dimeşk (şehrinde) onun (bu esere) yazdığı ta’lîk’i bir kitapta topladım."

Bu bilgilerin yer aldığı Carullah Efendi nr. 1310 nüshasının yukarıda verilen temellük kaydına göre bu nüsha Carullah Efendi eline eserinin telifinden yaklaşık 30 yıl sonra geçmiştir. Bundan dolayı da Carullah Efendi ilk kaynak olma özelliğini taşıyan ve Şîrâzî'nin talebesi Kutbüddîn er-Râzî hattıyla yazılmış olan Carullah Efendi nr. 1310 nüshası yerine bundan 44 yıl sonra istinsah edilmiş başka bir nüshayı kullanmak zorunda kalmıştır.

Şîrâzî’nin haşiyeşi Kutbüddîn er-Râzî tarafından yazılan nüsha dikkate alındığında eserin h. 690’lı yıllarından sonra ortaya çıktığı söylenebilir.

Sonuç olarak her ne kadar Şîrâzî’ye dair yapılan araştırmalarda onun, Tûsî’nin el-İşârât şerhi üzerine bir haşiye yazdığı belirtilse de tüm kaynaklar birbirine atıf yapmakta ve varlığı hakkında verilen nüshalar ise farklı eserleri veya bir başka müellifin el-İşârât şerhi veya haşiyesini ihtiva etmektedir. Bu eserlerde yazma örneği olarak gösterilen Kayseri Raşid Efendi nr. 885 ile Yeni Cami nr. 206 nüshaları ise yanlış tasniften dolayı Şîrâzî'ye atfedilmiştir. Bu eserler onun hocası Tûsî’nin el-İşârât şerhidir.  Ancak Carullah Efendi nr. 1310 ve Laleli nr. 2517 nüshalarında yer alan Tûsî'nin el-İşârât şerhinin etrafındaki notlar ve Carullah nr. 01347M-1’deki Carullah Efendi’nin eserinden hareketle Şîrâzî’nin kendisi tarafından yazılmış olmasa da ifadelerin ona aidiyeti kesin olan bir haşiyesinden  söz etmek kesinlikle mümkündür.

İbrahim Halil Ayten