İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî (478/1085), el-Burhân fî usûli’l-fıkh

Fıkıh usûlü alanında mütekellimîn metoduyla kaleme alınmış bu eser İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin (ö. 478/1085) en sıra dışı yapıtıdır. Çetin ibarelerle örülü bir üslûba sahip olduğu için Tâceddîn es-Sübkî tarafından “ümmetin bulmacası (luğzü’l-ümme)” olarak nitelendirilmiştir. Daha önceki eserlerinde Bâkıllânî’nin serdetmiş olduğu görüşlerin etkisinde kalan Cüveynî el-Burhân ile beraber özgün fikirlere kavuşmuştur. Kelâmî istidlâl olan gâibin şâhide kıyasının geçersiz olduğunu belirtmiş ve başta İmam Şâfiî, Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî ve Bâkıllânî gibi düşünürler olmak üzere birçok selefini yer yer tenkit etmiştir. Ayrıca bu eserde kelâm atomculuğunun tümel modeli olan hâlleri reddeden Cüveynî, birtakım kavramların kültleşmiş tanımlarını kabul etmemesi, Yeni Eflâtuncu nefis teorisini andıran pasajlara yer vermesi ve klasik mantığın beş tümelini dile getirmesi onun felsefî tümel modelini benimsediği şeklinde yorumlanabilir. Cüveynî’nin bu eserini Nîşâbur’a döndükten sonra ömrünün son on yılı aralığında yazmış olması muhtemeldir.

Mutat olduğu üzere birçok klasik eserin girişinde müellifler tarafından eserlerin telif nedeni belirtilir. Ne var ki Cüveynî el-Burhân’ın girişinde telifin nedenine dair bir kayda yer vermemiştir. Yazım hayatının başlarında Bâkıllânî’nin görüşlerinin etkisi altında et-Telhîs, eş-Şâmil ve el-İrşâd gibi fıkıh usulü ile kelâm alanında eser telif eden Cüveynî, fikrî değişim ve dönüşüm yaşadıktan sonra muhtemelen zihninde olgunlaşan düşünceleri üstü kapalı da olsa kaleme almak istemiştir. Nitekim adı geçen eserler arasında atıf zinciri tespit edilebilirken, bu eserde daha önce kaleme alınan eserlere herhangi bir referansa rastlanmamaktadır.

Bu eser bir giriş ve beş kitaptan (ana başlık) oluşur. Giriş bölümünde daha önceki fıkıh usulü eserlerinden farklı olarak bu ilmin diğer ilimler arasındaki konumu ele alınır. Daha sonra da bu eserin en çarpıcı başlığı olan Medârikü’l-ukûl alt başlığında aklın nakli yorumlaması noktasındaki konumu başta olmak üzere, selef metoduna dair birçok tenkitler ve bu metotlar için alternatifler zikredilir. Birinci Kitap: Beyân hakkındadır. Bu başlıkta daha çok dil ilimleri bazında nasların nasıl değerlendirilmesi gerektiği ele alınır. İkinci Kitap: İcmâ hakkındadır. İcmâ savunulur, vukuu bulduğu dile getirilir ve bunun geçerlilik şartları sıralandıktan sonra kendi asrını kastederek bugün icmâın gerçekleşmesinin ise güç olduğu vurgulanır. Üçüncü Kitap: Kıyâs hakkındadır. Bâkıllânî’nin kıyâs hakkında zikrettiği tanım reddedildikten sonra diğer usûl kitaplarında olduğu gibi illet konusu kapsamlı şekilde mercek altına alınır. Dördüncü Kitap: İstidlâl hakkındadır. Seleflerinin istidlâlin ret ve kabulüne dair üç farklı görüş ortaya koyulduğu, İmâm Mâlik’in görüşünün reddedildiği ve makul olanın İmâm Şâfiî’nin görüşü olduğu dile getirilir. Beşinci Kitap: Tercih hakkındadır. Hükümlere dair çoklu deliller arasında öncelik belirleme metodu ele alınır. Ayrıca neshin aklen ve naklen makul olduğu ve İmâm Şâfiî’nin görüşüne rağmen ayetlerin sünnet ile nesih olabileceği savunulur.

Eş‘arî gelenek içerisinde klasik mantığın izleri ilk defa bu eserde görülür. Her ne kadar Gazzâlî’nin el-Mustasfâ ’sı kadar şöhret bulmuş olmasa da, İbn Haldûn tarafından en önemli dört usûl eserinden biri olarak listelenir ve mütekellimîn metoduyla yazılan eser olarak tanıtılır. Ayrıca bu eserde yer alan görüşler başta Gazzâlî ve Fahreddîn er-Râzî olmak üzere birçok müteahhirîn kelâmcıyı derin bir şekilde etkilemiştir.

Eser ilk defa Abduülazîm Dib tarafından geniş bir giriş ile beraber neşredilmiştir (Devha [Doha] 1978). Bu neşirde Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde yer alan nüsha esas alınmıştır (III. Ahmed, nr. 1321). Eş‘arî âlimlerini dolaylı şekilde etkileyen bir eser olmakla beraber daha çok Mağrib âlimleri tarafından şerhlerle taltif edilmiştir. Bu şerhler yer yer ağır eleştir ve birtakım ithamlar içerse de metnin daha iyi anlaşılması noktasında yol göstericidir. Bilinen en önemli şerhler Ebû Abdullah el-Kurşî el-Mâzerî, Takiyuddîn el-Muktarah ve Şemseddîn el-Ebyârî’ye aittir.

                                                                                              Mehmet Aktaş