Toledo

İber Yarımadası’nın ortasında, Tago Nehri kenarında kurulmuş büyük bir şehir olan Tuleytula, Kurtuba’nın (Córdoba) kuzeydoğusunda; Vâdilhicâre (Guadalajara) ve Madrid’in güneybatısında yer almaktadır. Şehrin kuruluşu Tunç devrine kadar dayanmaktadır. MS 193’te Roma hakimiyetine girmiş olan şehir Toletum adıyla bilinmekteydi, İbranice metinlerde de şehir adı Toldoth olarak kaydedilmektedir. İslâm fethi öncesinde Vizigotlar’ın başşehri olan şehir aynı zamanda dinî merkezdi. İslâm coğrafyacıları tarafından kalabalık nüfusa, güzel binalara ve canlı bir hayata sahip bir şehir olarak tasvir edilen Tuleytula, İslâm hakimiyeti boyunca önemli bir şehir olma vasfını sürdürmüştü ve Kurtuba’dan sonra Endülüs’ün ikinci büyük şehriydi. Kurtuba’ya uzak ve büyük bir şehir olarak Tuleytula, Endülüs Emevî idaresine karşı girişilen isyan hareketleri için merkez olarak kullanılmaktaydı. Şehrin İberik asıllı yerli halkının da zaman zaman bu isyanlara katıldığı görülmektedir. Söz konusu isyan hareketlerinin en meşhuru, kaynaklarda Hendek Vak’ası şeklinde kaydedilen isyandı. 181/797 yılında şehirde yaşayan ihtida etmiş yerli halk (müvelledler) tarafından başlatılan isyan, Endülüs Emevî emîri I. Hakem (796-822) tarafından şehir valisi olarak görevlendirilen Amrûs b. Yûsuf tarafından bastırıldı. Amrûs, bir ziyafet tertip ederek isyancıları davet etmiş ve bu davete katılan yüzlerce isyancının boynu vurularak kazılan çukurlara gömülmüştü (191/807). Bu olay sonucunda isyan hareketi kontrol altına alınmışsa da, Endülüs Emevî Devleti idaresine ve bu idare tarafından şehirde görevlendirilen kişilere karşı halk arasında gittikçe artan bir nefret doğmuştu. Nitekim bu isyanı ilerleyen yıllarda çok sayıda benzer hareket takip etti. 238/852’de şehirde oldukça geniş katılımlı bir isyan çıktı. Öyle ki, bu isyanın bastırılması için Endülüs Emevî emîri Muhammed bizzat Tuleytula üzerine sefere çıkmıştı. Şehirde devam eden isyanlar nihayet III. Abdurrahman tarafından kontrol altına alınabildi (320/932). Endülüs Emevî Devleti’nin yıkılışına kadar bölgenin nüfuzlu ailelerinden Benî Kasî’ye mensup valiler tarafından Kurtuba’ya bağlı olarak yönetilen Tuleytula, Mülûkü’t-tavâif döneminde Zünnûnîler’in idare merkeziydi. Şehir, Zünnûnîler’den Yahyâ el-Me’mûn’un hükümdarlığı döneminde (1044/1075) oldukça parlak bir dönem yaşamış; siyasî istikrar ve maddî refah da ilim adamlarına faaliyetlerini aksamadan ve rahat bir ortamda sürdürebilme imkanı vermişti.

Tuleytula’da yaklaşık dört asırdan beri devam eden İslâm hakimiyeti, şehrin 478/1085’te Kastilya kralı VI. Alfonso’nun eline geçmesiyle sona erdi. Yarımadadaki siyasî dengelerin değişmesine sebep olan bu olay aynı zamanda İslâm medeniyetinin Endülüs’teki varlığı için de bir kırılma noktası oldu. Zira şehir Kastilyalılar’a anlaşmayla teslim edilmiş olsa da, zaman içinde aralarında ilim adamlarının da bulunduğu çok sayıda Tuleytulalı şehirden ayrılarak Kurtuba başta olmak üzere çeşitli Endülüs şehirlerine yerleşti.

Tuleytula İslâm hakimiyeti boyunca Endülüs’ün en önemli ilim merkezlerinden biriydi. Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî (ö. 234/849) ve Abdurrahman b. Ebû Hind gibi Mâlik b. Enes’in Tuleytulalı öğrencileri vasıtasıyla erken dönemlerden itibaren şehirde kayda değer bir ilmî birikim meydana geldi. Yaşadığı dönemin önemli fıkıh âlimlerinden biri olan ve kimi bilginlerce “Endülüs’ün fakihi” şeklinde tavsif edilen Îsâ b. Dînâr (ö. 212/828), Mâlikî fıkhına dair yazdığı muhtasarıyla tanınan Muhammed b. Abdullah (ö. 341/950?), Abdûs b. Muhammed (ö. 390/1000), Abdurrahman b. Midrâc, Ahmed b. Muhammed (400/1010) ve İbrahim b. Muhammed (402/1012) Endülüs Emevî Devleti döneminde şehirde yetişen meşhur ilim adamları arasındaydı. Zünnûnîler ve özellikle de Yahyâ el-Me’mûn’un hükümdarlık döneminde Tuleytula çeşitli alanlarda çalışmalar yapan ilim adamları için cazip bir merkez haline gelmişti. Şehir kadısı Sâid el-Endelüsî’nin başkanlığındaki astronomlar, Cümâhir b. Abdurrahman, Abdurrahman b. Ebû Bekir, Ali b. Abdurrahman gibi  fıkıh ve hadis âlimleri bu dönemde şehrin tanınmış simaları olarak dikkat çeker. İbnü’z-Zerkâle veya nisbesi ez-Zerkâlî ile meşhur olup Batı dünyasında Azerquiel olarak bilinen astronomi âlimi Ebû İshâk İbrahim b. Yahya (ö. 493/1100) V/XI. yüzyılın muhtemelen başlarında Tuleytula’da doğmuş, burada öğrenim gördükten sonra, alet yapımındaki mahareti sebebiyle şehir kadısı ve astronomi heyetinin başında bulunan Sâid el-Endelüsî’nin yakınlığını kazanmıştı. Zünnûnî emîri Yahyâ el-Me’mûn tarafından astronomi heyetine dahil edilen Zerkâlî, astronomik ölçümler için yaptığı bir tür usturlap olan ‘safiha’sını ilk olarak es-Safîhatü’l-Me’mûniyye adıyla Yahyâ el-Me’mûn’a ithaf etmişti. Şehrin Kastilya hakimiyetine geçişinden sonra Tuleytula’dan ayrılan Zerkâlî Kurtuba’ya yerleşerek çalışmalarını Abbâdîler’in himayesinde sürdürmüştü.

Tuleytula, İslâm hakimiyetinin sonra erdiği 478/1085’ten sonra Endülüs’teki İslâm ilmî ve felsefî birikimin Batı dünyasına geçtiği en önemli merkezlerden biri oldu. Müslüman âlimlerin eserlerinin Arapça asıllarından veya İbranice’ye yapılmış tercümelerinden Latince’ye aktarıldığı ve Toledo Tercüme Okulu (Escuela de los Traductores de Toledo) adıyla bilinen tercüme hareketi, İslâm dünyasının bu ilmî mirasının Batı dünyasına intikalinde ve oryantalistik çalışmaların başlangıcında fevkalade önemli bir role sahipti. Buradaki tercüme faaliyetleri, benzerleri bir süre sonra Fransa ve İtalya’da da görülecek olan yapılar için örnek teşkil etmişti.  

Günümüzde Castilla-La Mancha otonom bölgesinin merkezi olan Toledo, sahip olduğu zengin tarihi dokunun korunması için 1986’da Unesco tarafından Dünya kültür mirası olarak ilan edilmiştir. İslâm mimarîsinin yerel mimarîyi etkilemesiyle ortaya çıkan Mudejár tarzının en tipik örnekleri Toledo’da mevcuttur. Şehir tarih boyunca metal işçiliği ve özellikle çelik kılıçlarıyla sahip olduğu şöhrete günümüzde de sahiptir. 2015 verilerine göre şehirde 83.326 kişi yaşamaktadır.