Sicistan (Sîstan)
- A +

Günümüzde bir kısmı İran, bir kısmı Afganistan sınırları içinde kalan Sîstan, coğrafi olarak İran’ın doğusuyla (Sîstan ve Belûcistan) Afganistan’ın güneybatısını (Nimrûz) kapsamaktadır.

Orta Farsça'da "sakaların ülkesi" anlamındaki sakastan kelimesinden gelen Sîstan, Arapça'ya Sicistan şeklinde geçmiştir. Bölge, Horasan'ın güneyinde yer almasından dolayı başta Şahnâme olmak üzere bazı eski metinlerde Nîmrîz (gün ortası, öğle) adıyla da zikredilmiştir. Bölge daha sonra sırasıyla Pers, Part, Sâsânî devletlerine bağlanmış ve İran'ın doğu sınırını oluşturmuştur. İslâm fetihleri sırasında Arap ordularının önünden kaçan son Sâsânî hükümdarı III. Yezdicerd, Kirman'dan Sîstan'a gitmiş, ancak burada tutunamayıp Horasan'a geçmek zorunda kalmıştır.

78'de (697) Hâricîlerin isyanını bastırmasının ardından Horasan ve Sîstan'ı da hakimiyeti altına alan Haccac b. Yusuf es-Sekâfî, Mühelleb b. Ebû Sufre'yi Horasan'a, Ubeydullah b. Ebû Bekre'yi Sîstan'a vali tayin etmiştir. Sîstan daha sonra aslen bu bölgeden olan Saffarîlerin eline geçmiş ve bu hanedan tarafından önce Samanîler, ardından Gazneliler idaresinde kalmıştır. Açıkça görünen o ki, Sîstan bu dönemde zenginliğe ve refaha kavuşmuştur. Bunun bir göstergesi olarak bölgenin en büyük şehri olan Zerenc'de önemli imaretler ve pazarlarla birlikte bir hastahanenin kurulmasını zikredebiliriz. Bölge, Selçukluların Gaznelilere karşı kazandığı Dandanakan zaferinin ardından Selçuklu hanedanından Ertaş tarafından zapt edilmiştir (432/1040-41). Selçukluların hakimiyetinden sonra Sîstan, XII. yüzyılın ikinci yarısında önce Gurlular, ardından Harizmşahlar Devleti'nin hakimiyetine girmiş, daha sonra da Moğol istilası sırasında tahribata uğramıştır (619/1223). Hülâgû'nun İlhanlı Devleti'ni kurmasının ardından Sîstan ve çevresi bu devletin sınırları içinde yer almıştır.

Bölge, İlhanlı Devleti'nin yıkılmasından sonra Horasan'ın bir kısmına hâkim olan Kert hanedanına bağlanmış, XIV. asırda ise Timurluların, XVI. asırda (914/1506) Şah İsmail tarafından Safevî Devleti’nin kontrolüne girmiştir. Safevî Devleti'nin yıkılışı esnasında bir ara Afgan hâkimiyetine girmiştir. Ancak Avşarlar hanedanının kurucusu Nadir Şah tarafından yeniden İran’a bağlanan Sîstan, Nadir Şah'ın 1160'ta (1747) ölümü üzerine Afgan asıllı Ahmed Şah Dürranî'nin eline geçmiştir. XIX. yüzyılda İran ile Batı Afganistan'daki mahalli hakimler arasında ihtilaf konusu olan Sîstan, İngilizler tarafından İran ile Afganistan arasında taksim edilmiştir (1872). Sîstan sınırı 1903-1905 yıllarında kesin şeklini almıştır. Sîstan’ın İran'da kalan kısmı 8117 km² yüzölçümüne sahiptir. Bu bölge, güneyinde bulunan Belûcistan bölgesiyle birlikte Sîstan ve Belûcistan eyaletini oluşturmaktadır. Eyaletin idari merkezi Zâhidân'dır. Bölgenin Afganistan içerisinde kalan kısmı ise bu ülkenin Nîmrûz idari bölümünü teşkil etmektedir.

Sîstanlı olan veya burada yetişen şahsiyetler kaynaklarda Siczî, Sicistânî ve Sîstânî nisbeleriyle anılmaktadır. Saffarîler hanedanının kurucusu Ya'kûb b. Leys es-Saffâr ve halefleri, Kerrâmiyye fırkasının kurucusu Muhammed b. Kerrâm, muhaddis Ebû Dâvud es-Sicistânî ve oğlu Abdullah (İbn Ebû Dâvud), Osman b. Saîd ed-Dârimî, Ebû Nasr es-Siczî, müfessir Muhammed b. Uzeyz es-Sicistânî, kelâmcı Ebû Ya'kûb es-Sicistânî, mutasavvıf Ebû Abdullah es-Siczî, edip Ebû Hatim es-Sicistânî, Ebû Süleyman es-Sicistânî ve Melikşah Hüseyn-i Sîstânî bunlar arasında sayılabilir.

  • Abdulkadir Macit, Şeybânî Özbek Hanlığı Siyasî, İdarî, Askerî ve İktisadî Yapı, Nobel Yayıncılık, İstanbul 2016.
  • Ahmet Zeki Velidi Togan, Bügünkü Türkili ve Türkistan Yakın Tarihi, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
  • J. Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, çev. Fikret Işıltan, Ankara 1963.
  • C. E. Bosworth, Sîstan under the Arabs, from the Islamic Conquest to the Rise of the Saffarids (30-250/651-864), Rome 1968.
  • C. E. Bosworth, The History of the Saffarids of Sîstan and the Maliks of Nimruz (247/861 to 949/1542-3), Costa Mesa 1994.
  • C. E. Bosworth, "Sîstan", El² (İng.), c. 9, s. 681-685.
  • Guy Le Strange, The Lands of the Eastern Caliphate, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 1993.
  • V. F. Büchner, "Sîstan", İA, c. 10, s. 715-721.
  • McChesney, “Central Asia in the 16th-18th Centuries”, El², c. 5/2, s. 190-193.
  • Yuri Bregel, “Uzbeks, Qazaqs and Turkmens”, The Cambridge History of İnner Asia: The Chinggisid Age, ed. Nicola Di Cosmo, Allen J. Frank ve Peter B. Goldens, Cambridge University Press, New York 2009.
  • Ebü’l-Gazi Bahadır Han, Türk Şeceresi (Şecere-i Türk), haz. Rıza Nur, Matbaa-i Amire, İstanbul 1925.
  • Gıyaseddin b. Hamidüddinü’l-Hüseynî Hândemîr, Târîh-i Habîbü’s-Siyer Fî Ahbârı Efrâd-ı Beşer, haz. Celaleddin Hümaî, İntişârât-ı Hayyam, Tahran 1380.
  • Hamdullah Müstevfî, Nüzhetü’l-Kulûb, thk. ve İngilizce çev. Guy Le Strange, London 1919.
  • Muhammed Yar bin Arap Kutgan, Musahharü’l-Bilâd, (Târîh-i Şeybânîyân), haz. Nadir Celalî, İntişarât-ı Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 1385.
  • Mirhand, Ravzâtu’s-Safâ fi Sireti'l-Enbiya ve'l-Müluk ve'l-Hulefa, Müessese-i Hayyam ve İntişarat-ı Piruz, Tahran 1339.