Serahs
- A +

Serahs, günümüzde İran’ın Razavi Horasan eyaletinde olan ve toprakları üç ülkenin (İran, Afganistan ve Türkmenistan) sınırları içinde bulunan tarihi Horasan bölgesinin Güney Türkmenistan kesiminde yer almaktadır. Eski adı Herîrûd olan Tecen ırmağının orta havzasında bu ırmağın sağ tarafında kurulmuştur. MÖ. VI-IV. yüzyıllarda Persler devrinde kurulduğu tahmin edilmektedir. Ortaçağ İslam kaynaklarında şehri ilk tesis eden kişi olarak Keykavus, Efrasiyab ve Zülkarneyn isimlerine atıflar yapılmaktadır. Şehrin adına ve kuruluşuna dair Yakût, İranlılara atfen Keykavus'un burayı Serahs b. Hûzrez isimli bir kişiye ikta olarak verdiğini, onun burada kendi adını verdiği bir şehir kurduğunu, daha sonra Büyük İskender'in bu şehrin imarını tamamladığını kaydetmektedir.

İslam’dan önceki dönemde Selevkoslar ve Sasanilerin hakimiyetine giren Serahs, Hz. Osman devrinde Basra Valisi Abdullah b. Amir'in emrinde İran ve Horasan'daki fetihlere kumandan olarak katılan Abdullah b. Hazim tarafından fethedilmiştir (3l/651-52). O dönemlerde Serahs'ın asıl önemi İran'dan Türkistan'a giden kadim İpek Yolu üzerinde bulunmasından ve savunma yönünden stratejik bir konumda yer almasından kaynaklanmaktadır. Nitekim mezkûr dönemde Nişabur ve Tûs'tan Merv'e giden yol buradan geçmektedir. Bu sebeple şehir, Sasaniler devrinden başlayarak Moğolların 1221 yılındaki işgal ve yağmalamalarına kadar önemli bir yerleşim merkezi olmayı sürdürmüştür. X. yüzyılda Samanilerin idaresinde olan şehir, onların yıkılmasının ardından Gaznelilerin eline geçmiştir. Selçuklular 426'da (1035) Horasan'a göçtüklerinde ilk yurt edindikleri yerlerden birisi Serahs ve çevresi olmuştur. Kazanılan zaferin ardından eski Türk devlet geleneğine göre yapılan taksimatta Tuğrul Bey Nişabur'a, Çağrı Bey Merv'e, Musa Yabgu Serahs'a sahip olmuştur. Türk tarihinin çok önemli bir dönüm noktası olan Dandanakan Savaşı da (431/1040) Serahs-Merv arasında bulunan susuz çöl alanında cereyan etmiştir.

552 (1157) yılında Sultan Sencer'in ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti'nin tarihe karışması sonucunda Serahs, bir süre Oğuzların elinde kalmış; ardından bütün Horasan'la birlikte şehir ve çevresine Harizmşahlar hakim olmuştur (1193). Bütün Horasan şehirleri gibi Serahs da 618'de (1221) Moğol istilasına maruz kalmış ve Cengiz Han'ın oğlu Tuluy Han tarafından işgal edilmiştir. Çok sonraları Timurlular zamanında Şahruh'un şehri eski durumuna kavuşturmak maksadıyla buradaki bazı yapıları tamir ettirdiği bilinmektedir.

XVI. asırda Merv sınırları içerisinde bulunan ve Meşhed’e uzanan yol güzergâhında olan Serahs, asır boyunca Şeybânî Özbekleri ile Safeviler arasında yoğun bir mücadeleye sahne olmuştur. Nihayetinde Safevilerin idaresinde kalan şehir, bu savaşlar sebebiyle ciddi tahribata uğramıştır. Açıkça görünen o ki, XIX. asırda Kaçar Hanedanlığı zamanında yeniden inşa edilmiştir. Bu dönemdeki ismi Serahs-ı Nasseri’dir.

Ortaçağ'da Serahs'ta çeşitli ilim dallarında önemli şahsiyetler yetişmiştir. Kindî ekolüne mensup filozof ve alim İbnü't-Tayyib es-Serahsî, XI. yüzyılın büyük İslam fakihlerinden Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ahmed es-Serahsî bunlar arasındadır. Yine devrin tanınmış alimlerinden Ebû Ali Zahir b. Ahmed, ünlü sûfi Lokman-ı Serahsî ve Ebû Nasr es-Serrac'ın müridlerinden Şeyh Ebü'l-Fazl Muhammed b. Hasan es-Serahsî gibi şahsiyetler de zikredeceğimiz diğer isimlerdir. Abbasî Halifesi Me'mûn'un vezirlerinden Fazı b. Sehl de Serahslı olup burada öldürülmüştür.

Gazneli ve Selçuklu devirleriyle sonraki dönemlerde stratejik konumu itibarıyla önemli rol oynayan Serahs kalesi pek çok defa yıkıma uğramış ve her defasında tamir edilmiştir. Şehir çevresinde de bazı önemli mimari yapılar mevcuttur. Serahs'ın 8 km. kadar güneydoğusunda bulunan ve Yartı Kümbet adıyla tanınan türbe bunlardan biridir. Serahs'ın güneyinde Tecen ırmağı üzerinde kurulmuş olan Pul Hatun Köprüsü (XV. yüzyıl) ve aynı yöndeki İncirli Kale (XV-XVIII. yüzyıllar) gibi tarihi yapılar da yörenin diğer mimarlık anıtları olarak belirtilebilir. Ayrıca Serahs çevresinin mimarisine dahil edilebilecek çok önemli bir diğer eser eski Meana'da (Meyhene) bulunan Ebu Said Türbesi'dir.

Serahs, bir dönem Türk sanatı tarihinde kendi adıyla anılan bir mimari ekole de kaynaklık etmiştir. Bu bakımdan Türk-İslam sanatında şehrin ayrı bir önemi bulunmaktadır. Özellikle XI. ve XII. yüzyıllarda Serahs mimarlık mektebinde yetişmiş mimarların başka bölgelerde yapmış oldukları eserler Türk mimarisinin gelişimi açısından büyük öneme sahiptir. Serahslı mimar Ebu Mansur Es'ad b. Muhammed'in imzasını taşıyan, Nişabur-Merv yolu üzerindeki Ribat-ı Şerif Kervansarayı (508/1114-15), Tirmiz yakınlarındaki Ali b. Muhammed es-Serahsî'nin eseri Car Kurgan Minaresi (502/1108-1109) ve Merv'de devrinin şaheseri sayılan Sultan Sencer Türbesi (XII. yüzyılın ortaları) bunların örnekleri olarak sayılabilir.

  • Anonim, Târîh-i Kızılbâşiyye (Kızılbaşlığın Tarihi), çev. Şefaattin Deniz, Hasan Asadi, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2015.
  • Böribay Ahmedov, El-Arab ve’l-İslâm fî Uzbekistân Târîh-u Âsya’l-Vustâ min Eyyâmi’l-Üsrü’l-Hâkimeti hatte’l-Yevm, çev. Zâhidullah Menruf, Beyrut 1992.
  • Fazlullah b. Ruzbehân Huncî, Mihmânnâme-i Buhara (Târîh-i Padişahî Muhammed Şeybânî), haz. Menuçehr Sutude, İntişarât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran 1384.
  • Gıyaseddin b. Hamidüddinü’l-Hüseynî Hândemîr, Târîh-i Habîbü’s-Siyer Fî Ahbârı Efrâd-ı Beşer, haz. Celaleddin Hümaî, İntişârât-ı Hayyam, Tahran 1380.
  • Hafız Taniş İbn Mir Muhammed Buhârî, Şerefnâme-i Şâhî, Sâzmân-ı Esnâd ve Kitâbhâne-i Millî Cumhûr-ı İslâm-i İran, İntişarât-ı Bahş-i İranşenâsi, Tahran 1983.
  • Hasan Bey Rumlu, Âhsenü’t-Tevârîh, haz. Abdu’l-Hüseyin Nevaî, İntişârât-ı Esâtîr, Tahran 1384.
  • Herevî, Fütûhât-ı Şâhî Târîh-i Safevî Tâ Âğâz Tâ Sâl-i 920 Hicri/Kameri, haz. Muhammed Rıza Nasırî, Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, Tahran 1383.
  • Hoca Bahaddin Hasan Nisârî Buhârî, Müzekkir-i Ahbâb, tsh. Seyyîd Muhammed Fazlullâh, Hindistan Eğitim Bakanlığı, Câmiatü Osmânî, Haydarabâd 1929.
  • İskender Bey Münşî, Âlem Ârâ-yı Abbasî, haz. M. İ. Rıdvanî, İntişârât-ı Dünya-yı Kitâb, Tahran 1377.
  • Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed el-Farisi el-Kerhi İstahrî, Mesalikü'l-Memalik, nşr. M. J. de Goeje, E.J. Brill. Leiden 1967.
  • Kâdî Ahmed b. Şerafeddin el-Hüseyni’l-Hüseynî Kummî, Hülâsatu’t-Tevârîh, thk. İhsan Eşrâkî, Müessese-i İntişârât-u Çâb Dânişgâh-i Tahran, Tahran 1383.
  • Kâdî Ahmed Gaffâr Kazvînî, Târih-u Cihanârâ, nşr. Müctebâ Minovî, Tahran 1343.
  • Mahmud b. Hidayetullah Afuşte-yi Natanzî, Nakâvetü’l-Âsâr fi Zikri’l-Ahyâr der Târîh-i Safevîyye, haz. İ. İşrakî, İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran 1373.
  • Mirzâ Hasan Conabâdî, Ravzatu’s-Safevî, thk. Ğulâm Rızâ Tabâtabây-î Mecd, İntişarât-ı Binyâd-u Mevkûfât-ı Doktor Mahmud Efşâr, Tahran 1378.
  • Mirza Muhammed Haydar Duğlat, Tarih-i Reşidi, thk. Abbas Kulî Ğaffârî Ferd, İntişarât-ı Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 1383.
  • Muhammed b. Abdullah Herevi Muiniddin-i İsfirazi, Ravzâtu’l-Cennât fi Evsafi Medineti Herat, tsh. Seyyid Kazım İmam, İntişarat-ı Danişgah-ı Tahran, Tahran 1338.
  • Muhammed Yar bin Arap Kutgan, Musahharü’l-Bilâd, (Târîh-i Şeybânîyân), haz. Nadir Celalî, İntişarât-ı Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 1385.
  • Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh Hamevî, Kitâbu Mu'cemi'l-Büldan, nşr. Fuat Sezgin, Frankfurt 1994.
  • Zahirüddin Bâbür Muhammed b. Ömer Bâbür, Bâburnâme: Babur’un Hatıratı I-III, çev. Reşit Rahmeti Arat, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1970.
  • Zeyneddîn Mahmud Vâsıfî, Bedâyiu’l-Vekâyî, haz. Aleksandır Bolderof, İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, Tahran 1349.
  • Abdulkadir Macit, Şeybânî Özbek Hanlığı Siyasî, İdarî, Askerî ve İktisadî Yapı, Nobel Yayıncılık, İstanbul 2016.
  • Ara Altun, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, İstanbul 1988.
  • İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, Ankara 1992.
  • J. Ruska, "Serahs", MEB İslam Ansiklopedisi, c. 10 (1970).
  • Mustafa Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977.
  • Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul 1984.
  • Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul 1993.
  • V. V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara 1990.
  • Yüksel Sayan, Türkmenistan'daki Mimari Eserler (XI-XVI. Yüzyıl), Ankara 1999.
  • Yüksel Sayan, “Serahs”, DİA, c. 36 (2009).