Kirman
- A +

Kirman şehri, Herat’ın güneybatısında yer almaktadır. İran’ın ortasındaki Deştilût çölünün güneybatısını kuşatan dağlık kesimde, M. 240 yılına doğru Sasani imparatoru I. Erdeşir'in emriyle ileri bir savunma merkezi olarak kurulmuştur. Kirman (günümüz Farsçasında Kerman) ismi Strabon'da Karamania ve Batlamyus'ta Karınana şeklinde geçen eski bir merkezin adından alınmıştır. Kirman ve çevresinin fethine Hz. Ömer döneminde başlanmışsa da bölgede kesin İslam hakimiyeti 102 (720) yılında Emevi Halifesi Ömer b. Abdülaziz zamanında kurulabilmiştir. 315'te (927) Samanîlerin tabiiyetinde olan Ebu Ali Muhammed b. İlyas bölgeye hâkim olmuş ve idare merkezini Sircan'dan Kirman'a taşıyarak şehrin öneminin artmasına imkan tanımıştır. Ancak şehir, 357 (968) yılında Büveyhilerin eline geçmiştir. Bundan sonra Kirman, Gazneli I. Mesud tarafından 423'te (1032) zaptedilmiş ve bir süre Gaznelilerin hakimiyetinde kalmıştır.

Büyük Selçuklu Devleti'nin kuruluşunun ardından toplanan kurultayda eski Türk hakimiyet anlayışına uygun olarak o zamana kadar ele geçirilen topraklarla ileride ele geçirilmesi planlanan topraklar hanedan mensupları arasında bölüştürülmüştür. Bu bölüştürme sırasında Kirman bölgesi Çağrı Bey'in oğlu Kavurd'a verilmiştir. Kavurd, Kuzey Kirman'ı (Serdsîr) fethederek burada Kirman Selçuklu Devleti'ni kurmuştur (440/1048). 583'te (1187) Kirman Selçuklu Devleti'ne son veren Oğuz Beyi Melik Dinar bölgeyi ele geçirmiş; ardından Karahıtay asıllı Barak Hacib öncülüğünde Kutluğhanlılar, İlhanlı tabiiyetinde 619'dan (1222) 706’ya (1306-1307) kadar hüküm sürmüştür. Kirman 741'de (1340-41) Muzafferîlerin, daha sonra Karakoyunluların, arkasından da Akkoyunluların hakimiyetine girmiştir.

XVI. asrın başında Şeybânî Özbeklerin, daha sonra 908'de (1502-1503) Şah İsmail'in zaptıyla başlayan Safeviler dönemi Kirman'a eski refah günlerini geri getirmiştir. Açıkça görünen o ki, XVII. yüzyılda İran’ı Hindistan'a bağlayan ana kervan yolu ile Hürmüz Boğazı’nda yeni kurulmuş olan Benderabbas'ı Horasan'a bağlayan işlek yol üzerinde yer aldığından ticaret bakımından da çok gelişmiştir. İşte, bütün bunlardan dolayı, Hollanda ve İngiliz Doğu Hindistan şirketleri burada birer acenta açarak ham yün yanında bütün İran’da aranan ünlü Kirman şallarının ihracına başlamıştır.

Tabii olarak bu süreç, XVIII. yüzyılda Kirman’ı tarihinin en karanlık dönemini yaşamaya sürüklemiştir. Bu dönemde 1132 (1720) ve tekrar 1134 (1722) tarihlerinde Afganlar tarafından alınmıştır. 1870’lerden sonra halı dokumacılığı Tebriz pazarındaki Türk tacirlerin etkisiyle Kirman'daki ekonomik güçlenme yaşanmış, bu da entelektüel gelişmeyi beraberinde getirmiş ve birçok Kirmanlı XIX. yüzyıl sonundaki reform hareketlerinde yer almıştır. Bunlardan Mirza Ağa Han Berdsirî Kirmânî, İstanbul’a yerleşerek Aktar isimli Farsça bir gazete çıkarmaya başlamıştır.

Bugün orta büyüklükte bir halı üretim ve ticaret merkezi olan Kirman, kısmen tarihi dokusunu koruyabilmiş durumdadır. Açıkça görünen o ki, şehrin eski kesimini çeviren surlar harabe görünümündedir. Sur içinde Cuma Camii, Bazar-ı Vekîl ve iç kale eksenine paralel olarak Rıza Şah zamanında açılan cadde çevresindeki Safeviler zamanında restore edilen 750 (1349) tarihli Mescid-i Melik, Kubbe-i Sebz ve 1896 depreminde ciddi hasar gören Kutluğhanlı hükümdar türbeleri halen şehrin dikkat çeken başlıca mimari eserleridir.

Yüzölçümü 168.472 km² olan, 2.182.300 nüfusa sahip Kirman idari bölgesi Kirman, Bem, Zerend, Rafsencân, Sircan, Şehribabek, Berdsîr, Bâft, Sebzeverân (Cîruft) ve Kohnuc adlarındaki on şehristana ayrılmıştır.

  • Abdulkadir Macit. Şeybânî Özbek Hanlığı Siyasî, İdarî, Askerî ve İktisadî Yapı. İstanbul: Nobel Yayıncılık, 2016.
  • A. K. S. Lambton. "Kirman". El² (Fr.). c. 5: 149-163.
  • Ahmed Ali Han-i Vezîrî. Tarîh-i Kirman. Nşr. M. İbrahim Bastanî-yi Parîzî. Tahran: Yy, 1340. Hş. 961.
  • Akay Bastanî-yi Partzı. "Menabi' ve Me'ahiz-i Tarih-i Kirman". Mecelle-i Danişkede-i Edebiyyat. c. 8/4. Tahran: Yy, 1340. Hş. 1961.
  • Ebû Bekir Muhammed b. Ca’fer Nerşahî. Târîh-u Buhara. Thk. Müderris Razvî. Tahran: İntişârât-ı Tûs, 1363.
  • Erdoğan Merçil. Kirman Selçukluları. Ankara: Yy, 1989.
  • Firüz Mirza Fermanferma. Sefernâme-i Kirman ve Belucistân. Nşr. M. Nizam Mafi. Tahran: Yy, 1963.
  • G. C. Miles. "Same New Light on the History of Kirman in the First Century of the Hijrah". The World of Islam. Nşr. I. Kritzeck-R. B. Winder. New York: Yy, 1959.
  • Fahrettin Kırzıoğlu. Osmanlılar’ın Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590). Ankara: Sevinç Matbaası, 1976.
  • G. Le Strange. "The Cities of Kirman". JRCAS (1901): 281-290.
  • Gelibolulu Âlî Mustafa Efendi. Kitâbü’t-Tarîh-i Künhü’l-Ahbâr. Haz. Ahmet Uğurlu ve ötekiler. Kayseri: Kayseri Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1997.
  • Hasan Bey Rumlu. Âhsenü’t-Tevârîh I-III. Haz. Abdu’l-Hüseyin Nevaî. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr, 1384.
  • Herevî. Fütûhât-ı Şâhî Târîh-i Safevî Tâ Âğâz Tâ Sâl-i 920 Hicri/Kameri. Haz. Muhammed Rıza Nasırî. Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, 1383.
  • Hûrşâh b. Kubâd Hüseynî. Târîh-i İlçî Nizâm Şâh (Târîh-i Safevîyye ez Âğâz tâ sâl 972 Hicrî/Kamerî). Haz. Muhammed Rıza Nasîrî ve Kûîçî Hânedâ. Tahran: İntişarat-ı Encümen-i Âsâr ve Mefâhir Ferhengi, 1379.
  • İskender Bey Münşî. Âlem Ârâ-yı Abbasî. Haz. M. İ. Rıdvanî. Tahran: Yy, 1377.
  • J. H. Kramers. "Kirman". İA. c. 6: 815-821.
  • L. Lockhart. Persian Cities. London: Yy, 1960.
  • Mahmud Himmet Kirmanî. Tarîh-i Mufassal-i Kirman. Tahran: Yy, 1250.
  • Mirza Muhammed Haydar Duğlat. Tarih-i Reşidi. Thk. Abbas Kulî Ğaffârî Ferd. Tahran: İntişarât-ı Mîrâs-ı Mektûb, 1383.
  • Mirza Muhammed Vahid Kazvinî. Târîh-i Cihân Ârâ-yı Abbasi (Abbasnâme). Haz. Seyyid Said Mir Muhammed Sadık. Tahran: Yy, 1383.
  • Mirza Şems Buhârî. Târîh-u Buhara, Hokand ve Kâşğar der şerh-i hükümrânî Emir Mir Haydar der Buhara, Muhammed Ali Han der Hokand ve Cihangir Hace der Kaşgar. Haz. Muhammed Ekber Aşık. Tahran: İntişarât-ı Ayne-i Mîras, 1377.
  • Muhammed Yar bin Arap Kutgan. Musahharü’l-Bilâd, (Târîh-i Şeybânîyân). Haz. Nadir Celalî. Tahran: İntişarât-ı Mîrâs-ı Mektûb, 1385.
  • Muhammed Yusuf Vâle-i İsfahanî. Holdeberrîn (Iran Der Devre-yi Safevîye). Haz. Mir Haşim Muhaddis. Tahran: İntişârât-ı Movkufat, 1372
  • Marcel Bazın. “Kirman”. DİA. c. 26. XXVI: 62-63.
  • P. H. T. Beckett. "Qanats Araund Kirman". JRCAS. c. XL (1953): 47-58.
  • P. W. English. City and Willage in Iran: Settlement and Economy in the Kirman Basin. Madison: Yy, 1966.
  • Tufan Gündüz. Seyyahların Gözüyle Sultanlar ve Savaşlar (Venedikli Bir Tüccar ve Vincenzo D’Alessandri’nin Seyahatnâmeleri). İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2006.