Keşmir

Arapça kaynaklarda Keşmir veya Kaşmir, Çin kaynaklarında Kia-shimi-lo yazılışlarıyla geçmekte, yerli halk ise bölgeye Keşir demektedir. Keşmir aslında Himalayaların kuzeybatı kesiminde bulunan 135 km uzunluğa ve 32-40 km genişliğe sahip verimli bir vadinin adı iken zamanla 222.236 km² yüzölçümlü bir bölgeyi kapsamına almıştır. Bugün bölgenin 78.114 km²'si Pakistan sınırları içerisinde bulunmaktadır. Bunun 11.639 km²'lik bölümü Azad Keşmir (nüfusu 3.210.000, 1998 tah.) eyaletini teşkil etmektedir. 42.685 km²'lik bölümü Çin, geriye kalan 101.307 km²'lik bölümü ise Hindistan sınırları içerisinde bulunan Cammu-Keşmir eyaletinde (nüfusu 10.069.917, 2001) bulunmaktadır. Azad Keşmir'in merkezi Muzafferâbâd, Cammu Keşmir'in merkezi ise Srinagar'dır.

Keşmir'in tarihi büyük Hint Kralı Aşoka ile (M. Ö. 269-232) başlatılır. Bölge, M. S. 78-248 yılları arasında hüküm süren ve Orta Hindistan'a kadar hâkimiyetini kabul ettiren Orta Asya'daki Kuşana İmparatorluğu; IV-V. yüzyıllarda Gupta İmparatorluğu, VI. yüzyıldan itibaren bu devleti yıkan Akhunların (Eftalit) hâkimiyet alanına girmiştir. Hindistan'a İslamiyet'in girişi ise VIII. yüzyılda başlamakla birlikte Keşmir'in Müslümanlaşması çok sonraları gerçekleşmiştir. Gazneli Mahmud, 1015 ve 1021'de iki defa burayı zaptetme girişiminde bulunmuşsa da Büyük İskender gibi bölgenin zor tabiat şartlarını aşamamış ve geri dönmek zorunda kalmıştır. Keşmir'deki Hindu idaresine ilk öldürücü Müslüman darbesi 1320'de Moğol Çağataylılardan, 1540'ta ise Babür Şah'ın yeğeni Haydar Mirza Duğlat tarafından vurulmuş, Duğlat önemli bir direnişle karşılaşmadan Keşmir'e girmiş ve bölgeyi himayesi altına almıştır. Daha sonra 1586'da Babürlü Sultanı Ekber Şah, Keşmir'i topraklarına katarak bir eyalet haline getirmiştir.

Keşmir'de İslamiyet'in yayılmasını ve İslam kültürünün bölgeye yerleşmesini büyük ölçüde XIV. yüzyılın sonlarına doğru buraya gelmeye başlayan Mir Seyyid Ali Hemedânî ve oğlu Mir Seyyid Muhammed gibi Kübrevi şeyhleri ile Beyhaki Seyyidleri sağlamıştır. Bunun yanında Şeyh Nureddin Rişhî, Keşmir'de Sühreverdiyye etkisiyle Şii İslam anlayışını da yaygınlaştırmıştır. Burada yaşayan önemli Şii tebliğcilerinin başında, 1481'den 1486'ya kadar Sultan Hüseyin Baykara'nın elçisi olarak Keşmir'de bulunan ve bu sürede Nurbahşiyye tarikatının yanı sıra gizliden gizliye İsnaaşeriyye Şiiliği'nin de yayılmasına çalışan Mir Şemseddin lrakî gelmektedir. Daha sonraki yıllarda Babürlü fethinin ardından Semerkant'tan gelip Keşmir'e yerleşen Nakşibendi şeyhi Hace Havend Mahmud Lahurî (ö. 1052/1642) ile onun arkasından oğlu Muinüddin'in önderliğinde Sünni anlayışın yayılması için faaliyet başlatılmıştır. Bunların takipçisi olan Şeyh Ahmed-i Sirhindî, Muhammed Sadık Hemedanî Keşmirî, Şeyh Mehdi Ali ve Hacı Yusuf Keşmirî gibi tanınmış müridleri bu faaliyeti sürdürmüşlerdir. Keşmir'e göç eden Kâdirî şeyhlerinden Molla Şah Muhammed Bedahşî de (ö. 1071/1661) Keşmir'de Sünni İslam anlayışının yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır.

XVI. asırdan XIX. asrın başlarına kadar Babürlülerin idaresinde olan Keşmir, 1830’larda Sihlerin, ardından Hinduların, daha sonra da İngilizlerin işgaline maruz kalmıştır. Bu işgaller karşısında Ekim 1932'de Şeyh Abdullah öncülüğünde Cammu-Keşmir Müslüman Konferansı ve 1939'da Keşmir Milli Konferansı düzenlenmiştir. 15 Ağustos 1947'de Hindistan ve Pakistan devletlerinin kurulmasından sonra İngiliz himayesindeki 500 kadar irili ufaklı nizamlık, nevvablık, prenslik, mihracelik ve krallık nüfus yoğunluğu, dini ve etnik yapısı, coğrafi konum gibi özelliklerine ve halklarının arzularına göre bu iki devletten birine katılmaları veya bağımsızlığı seçmeleri hususunda serbest bırakılmışlardır. Bunlardan biri olan Cammû Keşmir Mihraceliği de 4.021.616 kişilik nüfusunun 3 milyonu Müslüman olmasına rağmen Hindistan Başbakanı Nehru ve İngiliz genel valisi Lord Mountbatten’in baskısıyla gayri hukuki bir şekilde 26 Ekim 1947'de Hindistan'a katılım antlaşması imzalamıştır. Durum böyle olmakla beraber, bu vakit itibariyle sorunlar yumağı haline gelen şehir, Hindistan yetkilileri için Pakistan işgali altındaki Keşmir, Pakistanlılar için de Hindistan işgali altındaki topraklar olarak tanımlanmaya başlamıştır. Bu mücadele içerisinde 1947’de başbakanlığa Şeyh Abdullah, onun görevden uzaklaştırılmasından sonra 1953'te ise Bahşi Gulam Muhammed tayin edilmiştir. Bu arada Keşmir meselesi yüzünden Pakistan ve Hindistan arasında 1965 ve 1971'de iki büyük savaş yaşanmıştır. Ocak 1975'te Şeyh Abdullah yirmi iki yıllık aradan sonra bakan sıfatıyla tekrar Keşmir'in idaresini eline almış ve Eylül 1982'deki ölümüne kadar bu görevde kalmıştır.

Keşmir'in Müslüman idarecileri de daha öncekiler gibi mimariye önem vermişler, yeni şehirler kurup çeşitli yapılar ve sulama kanalları inşa ettirmişlerdir. Bunların en önemlileri Sultan Zeynelabidin’in annesinin türbesi, Şah Hemedânî Camii, Srinagar Cuma Camii, Hari Prabat Kalesi, Molla Şah Camii ve Hadratbal Şah Cihan Camii ile Şalimar, Nişadbağ, Nesimbağ, Çeşme-i Şahi Car Cenar ve Açabal bahçeleridir.