Kâşgar

Türkçe ve Arapça ifadesiyle Kâşğar ve Çincesiyle Kashih ve Koshih, İslam medeniyetinin Doğu Asya’daki en önemli merkezlerinden ve Doğu Türkistan bölgesinin en kadîm şehirlerinden biri olup son üç yüzyıldan itibaren Çin’in Sinkiang eyaletine dönüşmüştür. Tarim havzasının en batısında yer alan ve Sink-ing’i çağdaş Kırgız Cumhuriyeti’nden ayıran Tien Shan sıradağlarına kadar uzanan bölge, Tarim havzasına kadar akan Kâşgar nehriyle sulanan oldukça verimli bir alandır.

Kâşgar şehrinin tarihi, Han Hânedanı’na (M.Ö. 206-M.S. 220) kadar gitmektedir. O tarihten Tang Hânedanına kadar (618-907) Çin kaynaklarında “Şule” adıyla zikredilen Kâşgar, Çinlilerin oturduğu Hançeng (Şule) ve Müslümanların oturduğu Huiçeng (Şufu) denilen iki semtten meydana geliyordu. Taberi’nin naklettiğine göre Kuteybe b. Müslim, 715’te Fergana (Hokand) bölgesine kadar ilerlemiş ve Kâşgar’ı 629’dan beri ellerinde tutan Çinlilerden almıştır. Şehir 132/750 senesinden itibaren daha önce buranın sahibi olan Karlukların yönetiminde kalmış ve onlar tarafından Türkleştirilmiştir. Samaniler döneminde Kâşğar emirinin Samanilerle ilişkisi zikredilmekte ancak bu dönemde söz konusu emirin İslam’ı kabul edip etmediği bilinmemektedir. Daha geç bir tarihte, Saltuk Buğra Hân Kâşğar’ın ilk Müslüman Hân’ı olarak zikredilmektedir. Buğrâ Hân’ın ölümünün 344/955-6 olduğu dikkate alındığında Kâşğar’ın 4/10. asırda İslam coğrafyasına tam olarak dahil olduğu söylenebilir. Kâşgar’ın İslamlaşma süreci buradaki ilk caminin inşasıyla birlikte efsanevi bir biçimde tahkiye edilmiştir. Bu süreçte 200.000 çadır Türk’ün Müslüman olduğu ve bölgenin söz konusu dönemde Müslüman coğrafyasının Doğu Asya’daki uç sınırına tekabül ettiği bilinmektedir. Buğrâ Han’ın türbesi bugün Kâşgar’ın kuzeyinde yer alan Artuş’te yer almaktadır.

950 senesinde İslam’ı kabul eden İlig Hanlar ve Karahanlılar döneminde Kâşgar, Tarim havzasının siyasi ve kültürel açıdan en önemli şehri konumundadır. 5/11. asırda Ebu’l-futûh Abdulgâfir tarafından bölgenin tarihiyle ilgili yazılmış bir Arapça eser mevcuttur. X. asırdan XVII. asrın başlarına kadar Karahıtaylılar, Moğollar ve Çinliler arasında çok yoğun mücadeleye sahne olmuştur. 1130’dan itibaren Karahıtayların hakimiyeti altında iken Yusuf Has Hâcib meşhur Kutadgu Bilig’ini burada telif etmiş, aynı dönemde Bağdat’ta ise Kâşgarlı Mahmud Divan-ı Lugati’t-Türk’ü yazmıştır. Daha sonra Moğol hakimiyeti döneminde ise Mesud Bey tarafından Kâşgar’da bir medrese kurulmuştur. Moğollardan sonra Kâşgar 1514’e değin Duğlat emirliklerinin yönetimleri altında kalmıştır. Duğlatların son emiri Ebubekr modern Kâşgar’ın da kurucusu sayılmaktadır. Nitekim Emir Ebubekr eski kaleleri yıkmış ve bunlar üzerine yeni bir şehir kurmuştur.

XVII. asırda Doğu Türkistan ve Kâşgar, Çağatay Hanlıkları hakimiyetine girmiştir. 1678’den sonra Çağatay Hanlığı’nı Hocalar Hanlığı takip etmiş, bu hanlığın hakimiyeti ise XVIII. yy.’da Doğu Türkistan’ı Çin İmparatorluğu’na dahil eden Manchu Ch’ing imparatorlarının yönetimine kadar devam etmiştir. Yakub Han, 1870'te Hindistan'daki İngiliz idaresiyle anlaşmış ve onların ülkenin tabii zenginliklerinin kendileri tarafından işletilmesi şartını kabul ederek bir Kâşgar devleti kurulması ve bu devletin Osmanlılara tabi olması konusunda mutabakata varmıştır. Bu sayede 1872'den itibaren Yakub Han'ın hakim olduğu Kâşgar'da ve diğer yerlerde hutbeler Padişah Abdülaziz adına okunmuş; 1875'ten itibaren de Kâşgar emirliğinin babadan oğula geçmesi kabul edilmiştir. Fakat bu girişimler, 1877'de Yakub Han'ın ölümü üzerine Çinlilerin Kâşgar'ı istila etmesiyle yarım kalmıştır. 1884'te Çin yönetimi bölgede Doğu Türkistan (Sinkiang) vilayetini kurmuştur. Ardından 1930'da Sovyetler Birliği bölgeyi himayesi altına aldığını açıklamıştır. 1933'te Uygurlar, Kâşgar'da İngiltere'nin desteğiyle Sovyet karşıtı bir Doğu Türkistan cumhuriyeti kurma teşebbüsünde bulundularsa da başarılı olamamışlardır. 1949'da Çin Halk Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla Tarim havzası önemli bir siyasi, ekonomik ve sosyal değişim yaşamıştır. 1955'te muhtariyet isteyen Uygurları yatıştırmak amacıyla Sinkiang Uygur Otonam Bölgesi adı altında yeniden organize edilen Doğu Türkistan bölgesi halihazırda idari olarak bir il merkezi ve on bir ilçeden oluşmaktadır.

İki ipek yolunun buluştuğu yerdeki konumu ve Çin'le Orta Asya arasındaki transit taşımacılıktaki rolü, eski çağlardan beri Kaşgar'ın bir ticaret merkezi olarak önem kazanmasını sağlamıştır. İslam’ın hakim din olduğu Kâşgar, 1960'lardaki kültür devriminden ancak 100 cami ve mescid kurtarabilmiştir. Bunlar arasında, Çin'in en büyük camisi olan ve özellikle şehre İslami bir hava veren lydgah Meydanı'ndaki aynı adı taşıyan, XVII. yüzyılda inşa edilmiş cami yanında Afak Hoca Camii ve Türbesi, Döng Mescid, Kaşgarlı Mahmud Türbesi ve Yusuf Has Hacib Türbesi gibi mimari yapılar bulunmaktadır.

Kâşgarlı olarak meşhur olmuş şahıslar arasında; XI. yüzyılda yaşamış, Türk dilinin ilk sözlüğü Divânü Lugâti't-Türk'ün müellifi ve en eski Türk dili araştırmacısı olan Kâşgarlı Mahmud ile XIV. asırda yaşayan ve namaza dair Münyetü'l-muşalli adlı muhtasar eseriyle tanınan Kâşgarî mahlaslı Hanefi alim Ebû Abdullah Sedidüddin Muhammed b. Muhammed b. Ali (ö. 705/1305) bulunmaktadır.