Esterâbâd

Kuzeydoğu İran'da bugün Gürgân adıyla anılan tarihî şehirdir. Hazar denizinin güneydoğu köşesinden itibaren Doğu Mazenderan (eski Hyrcania, Cürcân) bölgesinde, Hazar denizinin güneydoğu ucundan 35 km. uzaklıkta Kara­su'nun bir kolu üzerinde kurulmuştur. İçinde bulunduğu Elburz'dan ayrılan çok yüksek ve ormanlık bir dağ silsilesinin eteğindeki ova oldukça verimlidir ve ku­zeyde Türkmenistan'ın Karakum çölüne kadar uzanmaktadır. Hazar denizinin güneydo­ğu köşesinde bulunan lagün de Esterâbâd veya Gürgân körfezi olarak anılır. Şehir, Ortaçağ İslam coğrafyacıları tarafından bazen Taberistan bazen de Horasan sınırları içinde gösterilmiştir.

Şehrin adı ve ilk tarihi hakkındaki bilgi­lerin büyük bir bölümü efsanelerden iba­ret olup eski kaynaklarda Esterâbâd is­minin Zerdüşt dininde yıldızların kutsal sayılmaları sebebiyle "yıldız" anlamına gelen sitâreden veya "katır" anlamında­ki esterden, yahut Sâsânî hükümdarla­rından Erdeşîr-i Dirâzdest'in yahudi asıl­lı karısı Ester'in adından geldiği rivayet edilmektedir. Bazı kaynaklarda, Emevî halifelerinden Süleyman b. Abdülmelik b. Mervân döneminde (715-717) bölgeyi fetheden Horasan Valisi Yezîd b. Mühelleb tarafından Esterek adlı köyün bulun­duğu yerde kurulduğu ve buraya köyün adından mülhem olarak Esterâbâd de­nildiği ileri sürülürse de bu tez ispat edi­lememiştir. Diğer taraftan ilk devir İslâm coğrafyacılarından bazıları Esterâbâd'ı Cürcân böl­gesinin dört şehrinden biri olarak zikre­derler.

Şehrin Müslümanlar tarafından alınması Hz. Osman dönemine rastlamaktadır. Cürcan bölgesinin kesin olarak İslam hakimiyeti altına girmesi ise ancak Emevi Halifesi Süleyman b. Abdülmelik devrinde gerçekleşmiştir. Halife Harünürreşîd ile Me'mûn'un çeşitli vesilelerle uğradıkları şehir, Abbasîler devrinde daha çok mahallî hanedanların idaresinde kalmıştır. X. yüzyılda Saffariler ve diğer hanedanlar arasında çekişme alanı haline gelen Cürcan bölgesi sonunda Samani egemenliği altına girmiştir. Kısa bir süre Selçukluların elinde kalan Esterâbâd, XII. yüzyılda Bavendîlerden Şah Gazi Rüstem'in (1140-1163) yönetiminde kalmıştır. Daha sonra Moğol istilasına uğrayan şehir, İlhanlılar idaresinde iken XIII. yüzyıl ortalarında bir ara Elburz yöresindeki kalelerde oturan İsmailîlerin tahribatına uğramıştır. XVI. yy.’ın başlarında Şeybânî Özbeklerin egemenliği altına giren Esterâbâd, 1510'da Safevi Hükümdarı Şah İsmail tarafından ele geçirilmiştir. Böylece tekrar ve son defa İran topraklarına dâhil edilen Esterâbâd'da sürekli bir huzur sağlanamamıştır. Kaçar hanedanının kurucusu Ağa Muhammed Han'ın (1786-1797) İran'daki karışıklıktan faydalanarak şahlığını ilan ettiği Esterâbâd'da Kaçarlar döneminde de birçok ayaklanma meydana gelmiştir. 1924'te Kaçarların yerine geçen Pehlevi hanedanı döneminde Rıza Şah (1926-1941) şehrin adını Gürgan'a çevirmiştir.

Bugün Farsça ve Türkçe konuşulan Gürgan'da önceleri klasik Farsça ile Lûtera veya Leutra denilen Esterâbâd lehçesi konuşuluyordu. Esterâbâd lehçesi daha sonra XIV. yüzyılda burada doğan Hurufiliğin propaganda aracı olarak kullanılmıştır. Nitekim tarikatın kurucusu olan Fazlullah-ı Hurufi (ö. 1394) Cavidname adlı eserinin yarısını Farsça, yarısını da bu lehçe ile kaleme almıştır.

Esterâbâd, XX. yüzyılın ilk yarısındaki görünüşüne göre burçlarla donatılmış dört köşeli bir surla çevrilidir. Sur dışında ve şehirde, başlıcaları Gülşen Camii ile İmam Musa el-Kazım'ın soyundan İmamzade Nur'un türbesi olmak üzere çok sayıda mimari kalıntıya rastlanmaktadır. Hurufiliğin kurucusu Fazlullah-ı Hurufi ile Bezm-ü Rezm müellifi tarihçi Aziz b. Erdeşîr Esterâbâd’lıdır. Yine ünlü sarf, nahiv, kelam ve mantık âlimi Necmü'l-eimme Radıyyüddin Muhammed b. el-Hasen el-Esterabâdî el-Garavî es-Semnakî (es-Semnaî) de Esterâbâd’lıdır.

Genellikle Şiiliğe karşı Sünniliğin ısrarla korunduğu Esterâbâd'a Darü’l-mü'minin adı da verilir. Eskiden biri Herat ve Meşhed'e, diğeri İsfahan ve Tahran'a giden iki ticaret yolunun başlangıcında bulunan Esterâbâd, Asya'daki pamuk, pirinç, ipek vb. ürünler için bir pazar yeri ve antrepo görevi yapıyordu. Ortaçağ'da Cürcan ve Esterâbâd şehirlerinin limanı Hazar kıyısındaki Abeskun iken; Rusların Hazar denizinin güney kıyılarına inmesinden sonra Esterâbâd'ın yaklaşık 50 km. batısında bulunan Bender-i Gez Limanı önem kazanmıştır.

Günümüzde İran'ın kuzeydoğusunda yer alan Gülistan Eyaleti'nin yönetim merkezi konumunda bulunan şehir, Tahran'a yaklaşık 400 km. uzaklıktadır. 2005 yılındaki nüfusu 241.177'dir.