Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210), el-Mülahhas

Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1210) İslâm felsefesinin ana meselelerini analitik bir şekilde incelediği ve yeni tercihlerde bulunduğu ansiklopedik eseridir. el-Mülahhas fi’l-mantık ve’l-hikme şeklindeki uzun adından da anlaşılacağı üzere eser, mantık ve felsefe meselelerinin özlü bir anlatımını içerir. el-Mülahhas için telif tarihi olarak -nüshalardan tespit edilebildiği kadarıyla- 576 (1180) veya 5 Şevval 579 Cuma (20 Ocak 1184) tarihleri verilebilir.

el-Mülahhas içindekileri itibariyle Râzî’nin diğer eseri el-Mebâhis’i takip eder ve onun özeti gibidir. Ancak mantık ilmini içerip nübüvvet bölümünü içermemesi ve meseleler hakkındaki nihaî tercihi itibariyle el-Mebâhis’ten ayrılır. el-Mülahhas temelde tertip adıyla iki bölüme ayrılır.

Birinci tertip mantık ilmi hakkındadır. Mantığın ilk bölümü kavram mantığına (tasavvurat) hasredilmiştir. Bu bölümde delalet, tümeller, kavramların inşası ve tanım teorisi incelenmiştir. İkinci bölüm tasdikat bölümüdür ve bu bölüm yargı, kıyas ve kıyasın maddesini ele almaktadır. Bu son kısımda özellikle kıyasın maddesi burhana hasredilmiş ve diğer sanat türleri sadece kıyaslarda öncül olması itibariyle ele alınmıştır.

el-Mülahhas’ın felsefe ve hikmet bölümü ise temelde üç kitaptan oluşur. Birinci kitap, varlık felsefesinin (el-umûru’l-âmme) varlık, yokluk, birlik, çokluk, zorunluluk, imkân, imkânsızlık gibi temel kavramlarını içerir. İkinci kitap ise cevher ve araz başlığı altında tabiat felsefesinin temel konularını ele alır. Bu bölüm bir yönüyle kelam geleneğindeki tabii cevher ve arazı temel alan bir perspektifle bir yönüyle de Aristo’nun kategorilerini temel alan bir perspektifle tabiat felsefesini inceler. Üçüncü kitap ise Allah’ın zât, sıfat ve fiillerini içerir. Nübüvvet ve ahiret gibi metafiziğin alt dalları ise bu eserde konu edinilmemiştir. Yine Râzî’nin diğer eserlerinde olduğu gibi pratik felsefe konuları yani ahlâk ve siyaset konuları da bu eserde bulunmamaktadır.

el-Mülahhas özellikle Râzî’nin diğer eserleri Şerhu’l-İşârât ve Şerhu Uyûni’l-hikme ile birlikte Râzî’nin mantık görüşlerinin tespiti için önem arz eder. Aynı zamanda bu eser İbn Sînâ felsefesine yönelik Râzî eleştirilerinin yoğunlaştığı ve özellikle Eflâtuncu arka planı kullanmaya başladığı bir eser olarak da nitelenebilir. Kelâmî bir arka plan kullanmakla beraber Râzî’nin bu eseri, daha çok İbn Sînâ felsefesinin kendi içinde sıkı bir özetini ve eleştirisini içerir. Bu yönüyle eser bize, Râzî’nin İbn Sînâ’yı nasıl anladığı, hangi meseleleri önemsediği, hangi meselelere dair yeni sorular sorduğu bir çerçeve sunar. Nitekim gelenekte de eser İbn Sînâ’ya yönelik Râzî perspektifini tayin için kullanılan eserlerden biri olmuştur.

el-Mülahhas üzerine ihtisar, telhis ve şerh tarzında incelemeler de yazılmıştır. Özellikle Ebherî’nin telhisi, Kâtibî’nin şerhi ve Lebbûdî’nin ihtisarı bunlar arasında önemli sayılan incelemelerdir.

Eşref Altaş